Jednym z ważnych kamieni milowych w leczeniu pacjentów chorych na AIDS było wdrożenie do terapii antyretrowirusowej kombinacji dwóch leków, nukleozydowych inhibitorów odwrotnej transkryptazy (np. dizoproksylu tenofowiru z emtrycytabiną). Zaobserwowano, że takie połączenie jest skuteczne w stosunku do wirusa HIV, powstrzymuje jego replikację i jest skutecznym lekiem antyretrowirusowym. Ponieważ oba te związki chemiczne należą do tej samej grupy leków, ich mechanizm działania jest identyczny, to doprowadziło więc do wniosku, że nie nadają się one do stosowania w terapii HAART (wysoko skutecznej terapii antyretrowirusowej), której celem jest zabezpieczenie pacjenta poprzez dostarczenie mu leków o różnym mechanizmie działania. W ramach terapii HAART stosowane są obecnie leki z następujących grup o różnych mechanizmach:
W większości przypadków obecnie stosowanej terapii HAART wykorzystuje się leki złożone z preparatów ww. grup, dzięki czemu pacjenci mogą w komfortowych warunkach przyjmować 1 tabletkę leku złożonego dziennie, co jest przez nich najbardziej akceptowane.
Ponieważ jednak koncerny farmaceutyczne zainwestowały spore środki na skonstruowanie, a następnie rejestrację leków dwuskładnikowych, obecnie niechętnie wykorzystywanych w terapii HAART ze względu na potrzebę łączenia ich z innym lekiem (przyjmowanie 2 lub 3 tabletek zamiast 1), zaczęto zastanawiać się czy rozpoznany w tych lekach mechanizm działania może przydać się w profilaktyce HIV, to znaczy czy stosowane w nich inhibitory odwrotnej transkryptazy (enzymu odpowiedzialnego za przepisanie kodu genetycznego mRNA wirusa HIV do DNA komórki pacjenta) mogą zapobiec zakażeniu HIV na poziomie komórki. Przeprowadzone liczne badania doprowadziły do zaskakujących wniosków, które dowodzą że stosowanie tych leków u pacjentów zdrowych, niezakażonych HIV, w przypadku narażenia ich na takie zakażenie, w ponad 90% przypadków hamuje transkrypcję i nie dopuszcza do serokonwersji. Tym samym leki stosowane dotychczas w leczeniu pacjentów zakażonych HIV, u osób niezakażonych mogą zapobiegać zakażeniu i mogą być stosowane jako metoda profilaktyki zakażenia.
PrEP, czyli profilaktyka przedekspozycyjna, to zatem lek, który osoby zdrowe, niezakażone HIV, ale z ryzykiem zakażenia (np. mających doświadczenie ryzykownych zachowań seksualnych) stosują, aby zapobiec zakażeniu wirusem HIV podczas seksu lub zażywania narkotyków w iniekcjach. PrEP może skutecznie powstrzymać zakażenie wirusem HIV i jego rozprzestrzenianie się w organizmie. Obecnie na świecie istnieją trzy zatwierdzone przez organy nadzoru dystrybucji leków (m.in. amerykańska FDA – Food and Drug Agency i europejska EMA – European Medicines Agency) codzienne leki doustne stosowane jako PrEP: emtrycytabina w połączeniu z dizoproksylem tenofowiru (znana m.in. pod nazwą handlową Truvada®), emtrycytabina z fumaranem alafenamidu tenofowiru (znana pod nazwą handlową Descovy®) oraz kabotegravir (znany pod nazwą handlową Vocabria®). Amerykańska agencja FDA zatwierdziła także długo działającą formę PrEP do wstrzykiwań, jednak dotychczas nie ma ona zastosowania w Europie. Obecnie w USA realizowanych jest ponadto 9 projektów naukowych dotyczących wdrożenia nowych zastosowań leków antyretrowirusowych w terapii PrEP, 2 projekty dotyczące PrEP iniekcyjnego i 1 projekt związany z PrEP dopochwowym (w postaci uwalnianej z krążka dopochwowego).
Wyniki prowadzonych w wielu krajach na świecie badań dowodzą, że PrEP zmniejsza ryzyko zakażenia wirusem HIV podczas seksu o około 99%, gdy jest przyjmowany zgodnie z zaleceniami. Jest to wynik niezwykle wysoki, świadczący o tym że PrEP powinien być stosowany powszechnie wśród osób, podejmujących ryzyko kontaktu z HIV. Chociaż jest mniej informacji na temat skuteczności PrEP wśród osób przyjmujących narkotyki drogą iniekcji, wiadomo że PrEP zmniejsza ryzyko zakażenia wirusem HIV o co najmniej 74%, jeśli jest przyjmowany zgodnie z zaleceniami. Obecnie zastrzyki PrEP nie są zalecane dla osób wstrzykujących narkotyki. PrEP jest mniej skuteczny, jeśli nie jest przyjmowany zgodnie z zaleceniami, stąd częste są przypadki zakażenia HIV u osób stosujących PrEP, u których w wywiadzie ujawni się nieprawidłowe przyjmowanie leku (np. według niewłaściwego mechanizmu i dawkowania)
PrEP powinna być stosowana u osób dorosłych o zwiększonym ryzyku nabycia zakażenia HIV. Do osób o zwiększonym ryzyku zakażenia HIV, którym należy zaproponować PrEP, należą osoby, które:
Odrębnym od PrEP mechanizmem profilaktyki HIV jest profilaktyka poekspozycyjna, w istocie niebędąca z definicji profilaktyką ze względu na wcześniejsze zaistnienie czynnika potencjalnie zakaźnego. PEP, czyli profilaktyka po ekspozycji (lub poekspozycyjna) to krótki cykl terapii z wykorzystaniem leków antyretrowirusowych, przyjmowany bardzo szybko po możliwej ekspozycji na HIV, aby zapobiec wniknięciu wirusa HIV do organizmu i wbudowaniu jego materiału genetycznego do DNA komórki człowieka, w celu późniejszej replikacji. PEP musi zostać podjęty jak najszybciej, optymalnie do 4 godzin, maksymalnie do 48 godzin, a w wyjątkowych przypadkach ekspozycji seksualnych wysokiego ryzyka nie później niż 72 godzin (3 dni) po możliwym narażeniu na HIV (zakłuciu, niezabezpieczonym stosunku seksualnym z osobą zakażoną HIV o wykrywalnej wiremii, kontakcie otwartej rany lub błony śluzowej z materiałem potencjalnie zakaźnym HIV), inaczej ta metoda terapii nie zadziała.
PEP zawsze zleca lekarz doświadczony w leczeniu zakażeń HIV, po przeprowadzeniu szczegółowego badania i kwalifikacji pacjenta, a czasem także po przeprowadzeniu badania diagnostycznego osoby będącej potencjalnym źródłem kontaktu (np. w przypadku pacjenta w szpitalu, osoby zatrzymanej przez policję), jednak zawsze za jej zgodą.
W Polsce w terapii PEP stosuje się leki takie same jak u pacjentów zakażonych HIV, działających według podobnych mechanizmów, jednak w 3 zatwierdzonych schematach, zgodnych z rekomendacjami Polskiego Towarzystwa Naukowego AIDS. Po wdrożeniu profilaktyki PEP leczenie powinno być kontynuowane przez 28 dni. PEP należy stosować tylko w sytuacjach awaryjnych. Nie jest przeznaczony do regularnego stosowania przez osoby, które mogą być często narażone na zakażenie wirusem HIV, dla takich przypadków rekomendowana jest profilaktyka PrEP.
